Łemkowie zamieszkiwali do czasów przesiedleń po II wojnie światowej zwarty obszar od Pasma Wysokiego Działu w Bieszczadach aż po Dolinę Popradu w Beskidzie Sądeckim. Była to ludność rusińska, wyznania grekokatolickiego lub prawosławnego, której tradycje, zwyczaje i kultura odbiegała od zamieszkującej po sąsiedzku ludności polskiej. Jednym z wyróżników tego, jak żyli Łemkowie, była budowa ich zagród, której centralnym elementem była chyża.
Jak mieszkali Łemkowie
Mieszkający w górach Łemkowie przyzwyczajeni byli do prostego i dość ciężkiego życia. Utrzymywali się z uprawy roli na potrzeby własne oraz wypasu owiec i bydła. Gospodarka pasterska przetrwała aż do czasów międzywojennych w Paśmie Jaworzyny Krynickiej w Beskidzie Sądeckim oraz na Magurze Wątkowskiej w Beskidzie Niskim. Były też wsie wyspecjalizowane w konkretnych, często specjalistycznych rzemiosłach, np. w Nowicy wykonywano łyżki, w Bartnem czy Foluszu zajmowano się kamieniarką, zaś w Łosiu produkcją dziegciu.
Łemkowska zagroda jednobudynkowa, czyli chyża, była prosta i przystosowana do warunków, w jakich mieszkali ruscy górale. Wąskie doliny górskich potoków nie pozostawiały zbyt dużo miejsca na rozbudowane gospodarstwa.
Podstawowym typem łemkowskiej zagrody jest zagroda jednobudynkowa, gdzie w długiej na ponad 20 m chacie, pod jednym dachem znajdowała się zarówno część mieszkalna, jak i gospodarcza. Takie chaty, nazywane chyżami, zachowały się jeszcze w wielu miejscowościach dawniej zamieszkiwanych przez Łemków.
Jak wygląda łemkowska chyża
Chyża, czyli chata pełniąca rolę zagrody jednobudynkowej, to drewniany dom wykonany z bali, mający nawet 25 m długości i około 6-7 m szerokości. Budowana była metodą zrębową, czyli końcówki bali nakładane były na siebie, tworząc stabilną konstrukcję. Chyża nakryta była wysokim dwuspadowym dachem kalenicowym. Ze względu na to, że strych wykorzystywany był do przechowywania siana, czyli pełnił rolę „stodoły” znanej z zagród wielobudynkowych, musiał być wysoki. Patrząc na chyżę, można odnieść wrażenie, że składa się ona głównie z dachu, bo zwykle zajmował on około 2/3, zaś część zrębowa 1/3 wysokości domu. Dachy początkowo były kryte strzechą, z czasem zaś coraz częściej pojawiało się pokrycie gontem, czyli cienkimi, wąskimi deseczkami. Miały też szerokie okapy, dzięki którym wokół domu można było przejść suchą nogą, nawet gdy padał deszcz.
Specyfiką chyży jest umieszczenie pod tym jednym dachem zarówno części mieszkalnej, jak i gospodarczej zagrody. Na część mieszkalną składała się kuchnia z piecem, stołem, ławami i żerdkami – półkami, na których ustawiano garnki i naczynia. Wyposażenie było proste, zwykle wykonywane samodzielnie lub kupowane od pojawiających się w okolicy obwoźnych handlarzy. Do II połowy XIX w. niemal wszystkie łemkowskie chaty były kurne lub półkurne, czyli nie miały komina, a dym z paleniska wypełniał kuchnię lub był wyprowadzany specjalnym otworem na strych. Dopiero pod koniec XIX w., głównie za sprawą nakazów władz austriackich (Łemkowszczyzna znajdowała się w Galicji, w zaborze austriackim), w domach zaczęły pojawiać się kominy oraz piece posiadające ciąg kominowy. Oprócz kuchni w części bytowej znajdował się też alkierz, czyli sypialnia, z której korzystali zwykle gospodarz z żoną albo najstarsza córka. Pozostali mieszkańcy spali na ławach nakrytych siennikami lub na przypiecku. W skład pomieszczeń mieszkalnych wchodziła też sień i komora, w której trzymano zapasy. Izby w domach Łemków nie miały podłóg, ale klepisko z ubitej gliny, czasem pomieszanej ze słomą. Wszystkie pomieszczenia zarówno w części mieszkalnej, jak i gospodarczej połączone były wewnętrznymi przejściami.
W części gospodarczej znajdowała się obora i stajnia oraz boisko, czyli miejsce, gdzie można było wjechać wozem. Siano przechowywano z kolei na strychu pod wysokim dachem. Czasami w skład gospodarstwa wchodził jeszcze budowany oddzielnie spichlerz, a w zagrodach, gdzie chowano więcej bydła czy owiec, także lekka szopa, w której trzymano zwierzęta.
